Przymierzając się do tematu „Kobiety w IT” zakładałam napisanie dwóch artykułów, w pierwszym („Dlaczego w branży IT jest tak mało kobiet” ) miały być przedstawione twarde dane, w drugim chciałam podjąć próbę wyjaśnienia dlaczego tak się dzieje. Okazało się, że powodów dlaczego kobiet w technologiach jest niewiele, jest bardzo dużo i jeden artykuł to stanowczo za mało. I gdy tak zastanawiałam się od czego zacząć, wpadła mi w ręce książka „Niewidzialne kobiety” autorstwa Caroline Criado Perez, o tym, jak nagminnie w większości obszarów naszego życia podejmuje się decyzje w oparciu o zebrane dane, w których nie ma informacji o płci lub, co gorzej, w oparciu o dane pochodzące w większości od mężczyzn (na przykład w badaniach medycznych). Analiza informacji zawartych w tej książce to temat na oddzielną dyskusję, niemniej jednak znalazłam w niej ciekawe dane o stereotypach dotyczących płci.

„Narysuj kogoś, kto zajmuje się nauką”

Perez w swojej książce wspomniała o badaniach prowadzonych przez dziesięciolecia, w których uczestnicy (zazwyczaj uczniowie) mają narysować kogoś, kto zajmuje się nauką. Wynik jest oczywiście do przewidzenia, większość (niezależnie od płci) rysowała mężczyzn. Pierwsze badanie z 1957 roku (1) przeprowadzono na 35 000 uczniów szkół średnich, którzy mieli napisać esej, jak wyobrażają sobie naukowca. Badanie wykazało, że większość uczniów jako naukowca wyobrażało sobie białego mężczyznę w średnim wieku, w okularach i białym fartuchu, który przeprowadza eksperymenty w laboratorium.

W 1983 roku powstał test określany jako „Draw a Scientist Test (DAST)”, w którym nie wymagano odpowiedzi pisanych, jedynie narysowania postaci przez uczestników. Na 4807 rysunków uzyskanych od dzieci w latach 1966-1977 z klas K-5 (czyli od przedszkola do piątej klasy szkoły podstawowej) przeanalizowanych w teście, tylko 28 rysunków (0,6% wszystkich rysunków) przedstawiało naukowca jako kobietę i co istotne, wszystkie zostały narysowane przez dziewczynki, żaden z nich przez chłopca. Test DAST przeprowadzany w kolejnych latach (2), w różnych krajach i w różnych grupach wiekowych za każdym razem potwierdzał, że dzieci częściej rysują mężczyzn jako naukowców. Na szczęście jednak, proporcja wizerunków naukowców mężczyzn i naukowców kobiet od czasu przeprowadzenia pierwszego testu, ulega powolnej poprawie na korzyść kobiet.

Analiza wszystkich testów DAST wykonanych na przestrzeni lat (3) pokazała też, że:

• we wcześniejszych dekadach dzieci częściej rysowali naukowców płci męskiej, od 99,4% w teście z 1983 roku, do średnio 72% w latach 1985-2015,
• im starsze dzieci (niezależnie od płci), tym częściej rysowały naukowców-mężczyzn,
• tylko 30% dziewczynek w wieku 6 lat rysowało naukowców-mężczyzn (wyjąwszy test z 1983 roku), dziewczynki w wieku 10-11 lat rysowały już częściej mężczyzn, a w wieku 16 lat rysunki naukowców-mężczyzn stanowiły wśród nastolatek 75%,
• dziewczynki częściej rysowały naukowców-kobiety niż chłopcy, średnio 55% rysunków dziewcząt zawierało wizerunki mężczyzn, podczas gdy u chłopców rysunki mężczyzn stanowiły średnio aż 95%.

W podobnym badaniu przeprowadzonym w Polsce w ramach Programu Nauka dla Ciebie w 2018 roku (4) analiza 2088 rysunków uczniów wykazała te same zależności. Dzieci częściej rysowały mężczyzn niż kobiety. Tylko 6% rysunków chłopców przedstawiało naukowca-kobietę, 42% naukowca-mężczyznę, a ponad połowa rysunków nie dała się jednoznacznie zidentyfikować. W przypadku dziewczynek proporcje te były bardziej wyrównane (35% rysunków zawierało wizerunki kobiet, 38% mężczyzn, 28% nie można było jednoznacznie określić).

Jak wygląda inżynier?

Testy DAST jednoznacznie wskazują na to, że stereotyp naukowca-mężczyzny jest wciąż bardzo silny i ma istotny wpływ na postrzegani nauki jako domeny mężczyzn. Wraz z rozwojem testów DAST powstała ich modyfikacja mająca na celu weryfikację tego, jak dzieci widzą inżynierów i inżynierię, tzw. test „Draw an Engineer Test (DAET)”. Jak się można spodziewać wnioski z tego typu testów są analogiczne do wniosków z testów DAST. Co ciekawe, badania w Stanach Zjednoczonych na dzieciach z klas K-12 wykazały, że uczniowie nie do końca rozumieją pojęcia inżyniera i tego, co on robi (5). Zazwyczaj dzieci kojarzyły inżynierów z osobami, które coś budują lub naprawiają (na przykład samochody, komputery czy hydraulikę), a więc z zadaniami fizycznymi, które bardziej możemy przypisać płci męskiej. Tylko dzieci ze starszych klas były bardziej skłonne określać inżynierów jako osoby, które zajmują się projektowaniem i tworzeniem. W równoczesnym badaniu DAET i DAST (6), zwrócono uwagę na fakt, że inżynierowie są przedstawiani jako osoby w odzieży roboczej (robotnicy), pracujące na zewnątrz w odróżnieniu od naukowców, których opisywano/rysowano jako osoby eksperymentujące, wyjaśniające i zazwyczaj przebywające w laboratorium.

A jak wygląda informatyk?

Po testach DAST i DAET, pojawił się oczywiście test „Draw a Computer Scientist Test (DACST)” (7), który wziął „na tapetę” wizerunek informatyków wśród dzieci. Tak jak w poprzednich testach, wyniki były podobne. Wśród 87 uczniów w wieku 8-9 lat, 71% dzieci narysowało informatyka-mężczyznę, 27% informatyka-kobietę. Po przeprowadzeniu w tej grupie 12 godzinnego kursu programowania blokowego (typu Scratch), powtórzono test. Co ciekawe, w powtórnym teście, zmniejszył się procent rysunków z mężczyznami (do 51%) i zwiększył udział rysunków z kobietami (do 31%), zwiększyła się także liczba rysunków dla których nie można było przypisać płci. A wśród dzieci, które zmieniły rysunek informatyka-mężczyzny na rysunek informatyka-kobiety były tylko dziewczynki (jak widać z badań, chłopcy zdecydowanie rzadziej skłonni są widzieć w rolach naukowca, inżyniera czy informatyka płeć żeńską).

Jaki z tego morał?

Jeśli chcemy, żeby na kierunkach STEM, zwłaszcza na kierunkach informatycznych, studiowało więcej dziewczyn, konieczna jest zmiana postrzegania zawodów naukowca, inżyniera i informatyka wśród dziewczynek i nastolatek. Testy DAST, DAET i DACST, wskazują na dwa główne problemy:

Problem 1: Wraz z wiekiem dziewczynki tracą przekonanie o tym, że mogą zostać naukowczyniami, inżynierkami czy informatyczkami.

Na początku edukacji szkolnej dziewczynki nie mają „wdrukowanych” stereotypów, gdyż jak pokazały badania DAST aż 70% dziewczynek w wieku 6 lat rysowało naukowców-kobiety. Zmienia się to jednak w trakcie nauki szkolnej. Już w wieku 10-11 lat dziewczynki częściej utożsamiają naukowców z płcią męską. Podobne wnioski wynikają z badań prof. Edyty Gruszczyk-Kolczyńskiej nad uzdolnieniami matematycznymi dzieci w grupach przedszkolnych i wczesnoszkolnych, w których wykazano, że tyle samo dziewcząt i chłopców posiada tzw. zadatki uzdolnień matematycznych, ale w trakcie edukacji ta proporcja ulega zmianie na niekorzyść dziewcząt.

Obniżenie zdolności matematycznych u dziewczynek obserwuje się szczególnie wtedy, gdy wchodzą okres dojrzewania i zaczynają definiować swoją tożsamość płciową – tłumaczy prof. Gruszczyk-Kolczyńska. – Dziewczynom często przestaje wtedy zależeć na osiąganiu wyników w tej dziedzinie. Uważają, że to niekobiece.

Czy to system edukacji jest winny, że dziewczynki przestają wierzyć we własne siły i z tego względu, im starsze (i dłużej przebywające w systemie szkolnym), tym bardziej utożsamiają zawody STEM z płcią męską? Z pewnością jest on jednym z wielu czynników (w końcu dzieci spędzają w szkole codziennie po kilka godzin), ale nie jedynym. Duży wpływ na dziewczynki ma także najbliższe otoczenie oraz popkultura, media (zwłaszcza internet) i książki.

Już intuicyjnie czujemy, że jeśli w najbliższym otoczeniu dziewcząt nie ma kobiet zajmujących się naukami ścisłymi, to nie będą one zainteresowane karierami w STEM, gdyż będą postrzegać zawody naukowca, inżyniera i informatyka jako męskie. Przykład mojej siostrzenicy, która jako informatyka narysowała kobietę, argumentując, że „ciocia jest informatykiem”, może potwierdzić hipotezę, że wzorce kobiece w najbliższym otoczeniu mogą pozytywnie wpływać na percepcję tych zawodów. Podobne wnioski wyciągnięto w opisywanym badaniu DAET. W tymże badaniu w jednej z grup dzieci zauważono bardzo duży odsetek rysunków inżynierów-kobiet, który jak się potem okazało wynikał z faktu, że jedna z klas przez kilka miesięcy miała zajęcia inżynierkami.

Analogicznie, brak przykładów kobiet naukowców, inżynierów i informatyków (lub ich niewielka liczba w stosunku do mężczyzn) w telewizji, filmach, książkach i internecie, wpływa negatywnie na postrzeganie tych zawodów jako dostępnych dla kobiet. Skoro w popkulturze dominującym sposobem na przedstawienie informatyka jest wycofany, introwertyczny chłopak otoczony „górą” sprzętu komputerowego i „hakujący” jakiś system :-), to nic dziwnego, że dzięwczętom i nastolatkom trudno się z nim utożsamiać. O tym jak ten wizerunek „nabroił” w IT napiszę w kolejnym artykule.

Problem 2: Chłopcy, niezależnie od wieku, w zdecydowanej większości kojarzą zawody naukowca, inżyniera i informatyka z własną płcią.

Wbrew pozorom, nie wystarczy zaszczepić wśród dziewczynek wiary we własne umiejętności w zakresie nauk ścisłych czy przekonać, że mogą być kimkolwiek chcą. Niestety trzeba popracować też nad przekonaniami chłopców, z których przecież wyrastają mężczyźni wybierający karierę w STEM. Co ciekawe moje własne dziecię płci męskiej, które poprosiłam o narysowanie informatyka, narysowalo … mężczyznę, tłumacząc, „że informatykami częściej są mężczyźni” (i nie ważne było, że to mamę wołał, jak coś nie działało w komputerze, czy gdy pokazywałam mu jak działa Linux 🙁 )

Pokuszę się więc o stwierdzenie, że mężczyzna na kierowniczym stanowisku (lider projektu, kierownik, dyrektor, prezes zarządu) mając do wyboru zatrudnienie kobiety albo mężczyzny, z dużym prawdopodobieństwem wybierze mężczyznę, gdyż taki wizerunek naukowca, inżyniera czy informatyka ma wpojony od dziecka. Oczywiście, kobiety też mogą podejmować decyzje kierując się tym stereotypem, ale jak pokazują badania i moje własne doświadczenia, kobiety chętniej zatrudniają kobiety 🙂 Sama wielokrotnie zatrudniałam kobiety w zespołach informatycznych w których pracowałam. Zdarza się też, że zatrudnienie pierwszej kobiety w zespole IT pociąga za sobą reakcję łańcuchową i kolejnym kobietom jest już łatwiej. Niemniej jednak skoro większość w IT stanowią mężczyźni, to równie ważne, jak zachęcanie kobiet do kariery w IT, jest przekonanie mężczyzn do tego, że kobiety także mogą być informatyczkami (oczywiście dotyczy to także pozostałych kategorii STEM).

Źródła:

1. Mead, M., Metraux, R., Image of the scientist among high school students: A pilot study. Science, 126, 384-390.
2. Finson K. (2002). Drawing a Scientist: What We Do and Do Not Know After Fifty Years of Drawings. School Science and Mathematics, 102 (7), 335-345.
3. Miller D., Nola K., Eagly H., Uttal D., (2018).,The Development of Children’s Gender-Science Stereotypes: A Meta-analysis of 5 Decades of U.S. Draw-A-Scientist Studies. Child Development, November/December 2018, Volume 89, Number 6, 1943–1955. https://doi.org/10.1111/cdev.13039
4. Karwowski M., Iłowiecka-Tańska I., Mathia M., Potęga vel Żabik K., Rozenbaum J., (2018). Mobilna wystawa naukowa w środowisku szkolnym. Raport z badań. Program nauka dla Ciebie 2018. https://www.kopernik.org.pl/sites/default/files/2020-09/Nauka%20dla%20Ciebie_raport%20z%20bada%C5%84%202018%20r..pdf (data dostępu 18.11.2020)
5. Thomson M., Cunningham C., (2004). Draw an Engineer Test (DAET): Development of a Tool to Investigate Students’ Ideas about Engineers and Engineering, Proceedings of the 2004 ASEE annual conference and exposition, Salt Lake City, Utah, June 20-23, 2004.
6. Fralick B., Kearn J., Thompson S., Lyons, J. (2008). How Middle Schoolers Draw Engineers and Scientists. Journal of Science Education and Technology, 18, 60-73.
7. Hansen A. K., Iveland A., Dwyer H.,A., Harlow D. B., (2017). Assessing Children’s Understanding of the Work of Computer Scientists: The Draw-a-Computer-Scientist Test. The 2017 ACM SIGCSE Technical Symposium. March 2017.