Do tego postu przymierzałam się dość długo, ale zawsze brakowało mi czasu. Ostatecznie zmotywowało mnie wystąpienie Janiny Bąk na konferencji Perspektywy Women in Tech Summit 2023, które niedawno obejrzałam w sieci a w którym jeden slajd szczególnie mnie poruszył (całe wystąpienie można obejrzeć na fanpage’u Perspektyw Women in Tech):

„Kobiety nie myślą racjonalnie”

Slajd ten dotyczy badania opinii społecznej „Piękne umysły – rola kobiet w świecie nauki” [1] przeprowadzonego przez firmę L’ Oreal Polska w 2015 roku, którego celem było zbadanie jak Polacy postrzegają kobiety naukowców i co o nich wiedzą. Co ważne podobne badanie było przeprowadzone w innych krajach europejskich i dodatkowo w Chinach.

Okazuje się, że w Polsce zarówno mężczyźni, jak i kobiety (!!!) uważają, że kobietom w osiąganiu wysokich stanowisk naukowych przeszkadza brak umiejętności racjonalnego myślenia. Myśli tak 23% kobiet oraz 22% mężczyzn (ogólnie 22%). Pozostałe cechy, które to uniemożliwiają to: praktyczne podejście (20%), pewność siebie (19%) i zdolności analityczne (19%). Kolejne na liście są zdolności naukowe ale w raporcie nie znalazłam danych liczbowych.

Wygląda na to, że w XXI w. co piąta kobieta w Polsce uważa, że kobiety nie potrafią racjonalnie myśleć! Dla mnie jest to ogromne zaskoczenie, że my kobiety same tak siebie postrzegamy. Tu nawet nie chodzi o konkretne „skille” czy to matematyczne, fizyczne, programistyczne, inżynierskie czy ogólnie „naukowe”. Jako kobiety odmawiamy sobie, wydawałoby się, podstawowej umiejętności logicznego rozumowania.

Co ciekawe w badaniu europejskim [2] te wyniki były całkiem inne (istotne różnice zaznaczone na fioletowo poniżej). Badane nacje europejskie, zarówno zdolność racjonalnego myślenia, jak i zdolności analityczne umieściły znacznie niżej na liście cech, które uniemożliwiają kobietom zajmowanie wysokich stanowisk naukowych. Odpowiednio uważa tak tylko 11% i 9% ankietowych. Za to podobnie jak Polacy myślą Chińczycy (im dalej na wschód tym bardziej kobieta „nie myśli racjonalnie” ???), gdzie aż 44% ankietowanych odmawia kobietom umiejętności logicznego myślenia a 28% – zdolności analitycznych.

Na całe szczęście, choć, jak widać powyżej, stereotypy są wciąż silne a zawody STEM kojarzymy ciągle z mężczyznami, coś zaczyna się zmieniać. Świadczy o tym ogromna liczba uczestniczek podczas wspomnianej już przeze mnie konferencji. W dodatku, wśród tych kobiet, wiele z nich stanowiły specjalistki od Data Science, Machine Learning, Deep Learning, gdzie umiejętności logicznego myślenia, znajomość zagadnień matematycznych i statystycznych bardzo się liczą. Na Perspektywach byłam dwukrotnie i dwukrotnie przekonałam się na własne oczy, że nowymi technologiami i IT interesuje się ogromna liczba kobiet i dziewcząt (11 tysiecy uczestników, w większości kobiet w 2023 roku).

Ale wracając do tematu artykułu, po trochę przydługim wstępie 😉

Badanie umiejętności matematycznych TIMSS

Czy kobiety faktycznie są gorsze z matematyki (i przedmiotów ścisłych) bo nie potrafią logicznie myśleć, nie mają zdolności analitycznych i naukowych? W poprzednich artykułach o „Kobietach w IT” pisałam już o tym, jakie stereotypy dotyczące płci pokutują powszechnie w społeczeństwach i jak one wpływają na zainteresowanie kobiet naukami STEM.

Tym razem przyjrzymy się badaniom, które potwierdzą, czy my kobiety naprawdę tej matematyki i nauk ścisłych nie kumamy, czy to jest tylko stereotyp, który nie wiele ma wspólnego z rzeczywistością. Na tapet weźmiemy badanie TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study) – Międzynarodowe Badanie Wyników Nauczania Matematyki i Nauk Przyrodniczych.

TIMSS „to międzynarodowy, cykliczny program pomiaru osiągnięć szkolnych uczniów. Badanie jest realizowane co cztery lata, od 1995 r., i jest jednym z największych na świecie projektów badawczych dotyczących osiągnięć edukacyjnych….TIMSS bada poziom wiedzy i rozumowania uczniów w zakresie matematyki i nauk przyrodniczych. W badaniu bierze udział kilkadziesiąt krajów z całego świata…. TIMSS składa się z dwóch komponentów: pomiaru umiejętności uczniów w czwartym i ósmym roku nauki. W ostatniej edycji badania realizowanej w 2019 roku badanie w czwartej klasie szkoły podstawowej przeprowadziło 58 krajów, w tym Polska. Badanie w ósmej klasie realizowane było w 39 krajach.” (źródło: https://pirls.ibe.edu.pl/opis-badania-timss/)

Wyniki z badania TIMSS są świetnie udokumentowane i opisane, więc wszystkich zainteresowanych szczegółami odsyłam do strony internetowej: https://timss2019.org/reports/. Tutaj przedstawię tylko najważniejsze wyniki i wnioski.

Dla porządku zacznijmy od tego, że istnieją istotne różnice między osiągnięciami z matematyki (i naukach przyrodniczych) w poszczególnych krajach. Od lat najlepsze wyniki w badaniu (zbliżone lub przekraczające 600 punktów) uzyskują kraje Azji Wschodniej: Singapur, Hong Kong, Korea Płd, Tajwan, Japonia. Na drugim końcu (około 400 i mniej punktów) znajdują się kraje z Bliskiego Wschodu, niektóre kraje byłej Jugosławii, Afryki (Południowa Afryka, Maroko, Egipt) i Filipiny, które uzyskały ponad dwukrotnie niższy wynik od Singapuru. Z Europy wysokie wyniki uzyskała Rosja, Irlandia Północna, Anglia i Irlandia. Gdy się spojrzy na wyniki krajów europejskich to większość krajów osiąga zbliżone wyniki, a Polska (tylko badanie dla czwartoklasistów) plasuje się na 26 miejscu na 58 krajów.

Nie trzeba za bardzo analizować tych wyników, żeby stwierdzić, że wysokie wyniki w badaniu występują w krajach w których system nauczania jest oceniany wysoko i dostosowany do współczesnego świata – w krajach azjatyckich (Singapur, Korea Płd) czy Finlandii.

Czy istnieją różnice w zdolnościach matematycznych ze względu na płeć?

Przejdźmy jednak do najważniejszej części badania – jak w badaniu umiejętności matematycznych wypadają chłopcy i dziewczynki. Według badania w 4 klasie w 27 krajach (46%) nie wystąpiła istotna różnica (statystycznie istotna) między wynikami chłopców i dziewcząt, w 27 krajach (46%) chłopcy uzyskali lepsze wyniki, a w 4 (2%) dziewczynki. Może się wydawać, że liczba krajów, w którym chłopcy byli lepsi jest druzgocąca, ale jeśli się spojrzy na osiągnięcia w klasie 8 to te dysproporcje są znacznie mniejsze (ale niestety w badaniu wzięła mniejsza liczba krajów – 39, w tym zabrakło Polski). W 26 krajach (67%) nie zaobserwowano różnic w wynikach ze względu na płeć, w 6 krajach (15%) byli lepsi chłopcy a w 7 (18%) dziewczęta.

Czy różnica między chłopcami a dziewczętami w krajach, w których chłopcy osiągnęli lepsze wyniki jest duża? Na ile duża musiałaby być, żeby stwierdzenie o kobietach mniej zdolnych matematycznie było prawdziwe?

Średnie osiągnięcia z matematyki według płci – 4 klasy

W badaniu TIMSS posługujemy się średnią wzorcową, która jest średnią wyliczoną dla krajów uczestniczących w pierwszej edycji TIMSS 1995 i punktem odniesienia w prezentacji wyników w kolejnych edycjach. Wynosi ona 500 punktów, a rozkład wyników ma odchylenie standardowe równe 100 punktów. O ogromnej, druzgocącej różnicy na pewno możemy powiedzieć w przypadku najlepszego wyniku z matematyki w badaniu 4 klas – 625 punktów Singapuru i najgorszego wyniku – 297 punktów Filipin (ponad 300 punktów różnicy).

Natomiast w wynikach chłopców i dziewcząt te różnice są zdecydowanie mniejsze (dokładne statystyki są dostępne tutaj: https://timss2019.org/reports/average-achievement-by-gender-m4/). Największe różnice:

• od 15 do 20 punktów uzyskano jedynie w 3 krajach: Kanada (19 punktów), Cypr (19 punktów), Portugalia (17 punktów),
• od 10 do 15 punktów w 11 krajach: Hiszpania, Francja, Słowacja, Włochy, Chorwacja, Węgry, USA, Czechy, Belgia, Niemcy, Australia
• od 5 do 10 punktów w 13 krajach: Bośnia i Hercegowina, Chile, Holandia, Rosja, Emiraty Arabskie, Polska, Singapur, Austria, Gruzja, Malta, Szwecja, Dania, Korea

Średnie osiągnięcia z matematyki według płci – 8 klasy

A jak wyglądają różnice w 8 klasie w poszczególnych krajach?

Chłopcy byli lepsi (różnice były statystycznie istotne) w takich krajach jak Węgry, Włochy, Izrael, Portugalia, Francja czy Maroko (przewaga punktowa wynosiła maksymalnie około 14 punktów), a dziewczęta w Omanie, Jordanii, Bahrajnie, Arabii Saudyjskiej, Rumunii, Malezji czy Afryce Południowej (maksymalna różnica wynosiła jednak zdecydowanie więcej bo w przypadku Omanu aż 40 punktów na korzyść dziewcząt). Dokładne wyniki do przeanalizowania są dostępne tutaj: https://timss2019.org/reports/average-achievement-by-gender-m8/.

Jeśli weźmiemy pod uwagę średnią punktów dla wszystkich 39 krajów, to okazuje się, że dziewczynki miały średni wynik 491 punktów a chłopcy 488 punktów. Co ciekawe, gdy spojrzymy na kraje, które uzyskały najlepsze rezultaty w badaniu w 8 klasach, to wszystkie pokazują, że chłopcy i dziewczęta osiągają porównywalne wyniki (różnice były statystycznie nieistotne):

• Singapur – ogólnie 616 puntów, dziewczęta 617 punktów, chłopcy 614 punktów
• Tajwan – ogólnie 612, dziewczęta 614 punków, chłopcy 611 punktów
• Korea Południowa – ogólnie 607 punktów, dziewczęta 604 punktów, chłopcy 609 punktów
• Japonia – ogólnie 594, dziewczęta 593 punktów, chłopcy 595 punktów
• Hong Kong – ogólnie 578, dziewczęta 582 punktów, chłopcy 575 punktów

Co mówią nam badania TIMSS?

Jednym z wniosków, które można wysnuć na podstawie badań TIMSS i to nie tylko z 2019 roku, ale także z lat poprzednich, że większy wpływ na lukę między płciami ma kultura niż natura (i nie jest to mój wniosek, a badaczy interpretujących osiągnięcia chłopców i dziewczynek od początku testów TIMSS). W 2019 roku, tak jak w poprzednich edycjach, dziewczynki przewyższyły chłopców w krajach arabskojęzycznych.

Meta analiza „Gender, affect, and math: a cross-national meta-analysis of Trends in International Mathematics and Science Study 2015 outcomes” także wskazuje na fakt, że w krajach arabskich dziewczęta osiągają lepsze wyniki z innych przedmiotów oraz są liczniej reprezentowane na uniwersytetach. Na przykład, w krajach Zatoki Perskiej kobiety stanowią 60% studentów inżynierii (na podstawie: https://education.nationalgeographic.org/resource/women-earning-stem-degrees-middle-east-and-north-africa/), a według Sarah Al Amiri – Ministerki Stanu ds. Nauki 80% zespołu pracującego przy pierwszej misji międzyplanetarnej Emiratów Arabskich (Hope Probe) z 2020 roku stanowiły kobiety (źródło: UAE women lead Arab world’s first Mars mission).

Warto także przytoczyć najważniejsze wnioski ze wspomnianej meta analiza wyników TIMSS. Naukowcy stwierdzili bowiem, że jeśli chodzi o osiągnięcia matematyczne to chłopcy i dziewczęta są podobni a różnice między płciami w lubieniu matematyki, zaufaniu do matematyki i cenieniu matematyki są bardzo małe i ogólnie nieistotne. Niewielki wzrost między płciami zaobserwowano między czwartą a ósmą klasą, ale nadal nie był on istotny. Stwierdzono także, że społeczno-kulturowe różnice między płciami (obserwowane w poszczególnych krajach) nie mogły w sposób spójny wyjaśnić kierunku i efektu wielkości różnicy. Kraje z większymi parytetami płci nie doprowadziły do mniejszych różnic w umiejętnościach matematycznych i odwrotnie (przykład krajów Bliskiego Wschodu).

Źródła:

1. „Piękne umysły – rola kobiet w świecie nauki”, L’ Oreal, Warszawa 2016: https://www.lorealdlakobietinauki.pl/wp-content/uploads/2016/05/16-04-26_Raport_Piekne_umysly-rola_kobiet_w_swiecie_nauki.pdf, dostęp 10.09.2023
2. „Women in Science – international survey”, Fondation L’Oreal, 2015: https://www.fondationloreal.com/sites/default/files/2020-11/2015%20Women%20in%20science%2C%20international%20survey.pdf, dostęp: 10.09.2023
3. „Wyniki międzynarodowego badania osiągnięć czwartoklasistów w matematyce i przyrodzie”, TIMSS 2019, Instytut Badań Edukacyjnych, https://pirls.ibe.edu.pl/wp-content/uploads/2020/12/TIMSS-2019-Raport-07.pdf, dostęp 10.09.2023
4. „Wyniki międzynarodowego badania osiągnięć czwartoklasistów w matematyce i przyrodzie”, TIMSS 2015, Instytut Badań Edukacyjnych, https://pirls.ibe.edu.pl/wp-content/uploads/2020/10/2015-TIMSS-RaportPL.pdf, dostęp 10.09.2023
5. Ehsan Ghasemi, Hansel Burley, „Gender, affect, and math: a cross-national meta-analysis of Trends in International Mathematics and Science Study 2015 outcomes”, Large-scale Assess Educ 7, 10 (2019). https://doi.org/10.1186/s40536-019-0078-1, dostęp 10.09.2023