Jakiś czas temu w Internecie przetoczyła się fala komentarzy po wypowiedzi jednego z doradców ministra edukacji i nauki, w której sugerował, że należy ugruntować dziewczęta do „cnót niewieścich”. I choć obiecywałam sobie, że nie będę poruszać na blogu tematów związanych z polityką, to jednak nie mogłam zostawić tego bez komentarza. Zwłaszcza, że zbiegło się to w czasie z szukaniem przeze mnie materiałów do kolejnego tekstu na temat braku kobiet w IT. W jego trakcie natknęłam się na badania dotyczące tzw. efektu Scully w USA, które pokazuje jakie to „cnoty niewieście” są ważne dla samych kobiet :-). Dlatego tym razem, ten wpis będzie odnosić się (mam nadzieję) wyjątkowo do obecnej sytuacji.

Samo pojęcie „cnota” może współcześnie wydawać się trochę oldschoolowe. I choć, jak nas uczono na lekcjach języka polskiego i historii, ma wydźwięk pozytywny i pojawia się w filozofii greckiej, rzymskiej, chrześcijańskiej czy innych systemach filozoficzno-religijnych, to na co dzień rzadko się nim posługujemy. Raczej o osobie, którą cenimy za zalety charakteru w dzisiejszych czasach nie powiemy, że jest cnotliwa. Bardziej i częściej kojarzymy cnotę z dziewictwem, powściągliwością płciową oraz, przede wszystkim, z płcią żeńską. Z jakiegoś powodu w Google na hasło „kobieta cnotliwa” wyskakuje ponad tysiąc wyników, a dla hasła „mężczyzna cnotliwy” tylko kilkadziesiąt 🙁 (stan na 23.08.2021r).

Do tej „nieszczęsnej” cnoty, dorzucony został jeszcze przymiotnik „niewieści”. Założę się, że większość z nas pewnie ostatni raz zetknęła się z tym określeniem w prozie Sienkiewicza. W XXI wieku raczej nikt nie posługuje się takim archaicznym słownictwem. Z pewnością nie młodzież i współczesne dziewczęta. Nie wspominając już o tym, że dodanie do niej czasownika „ugruntować” powoduje, że cały jej sens kojarzy się pejoratywnie. W słowniku języka polskiego, nie znajdziemy formy „ugruntować kogoś do czegoś„, tylko „ugruntować coś”, na przykład możemy ugruntować wiedzę czy autorytet. Jeżeli dziewczęta należy ugruntować do czegoś, to znaczy uczynić je niepodatnymi na wpływy, ale niekoniecznie we właściwy sposób. Można powiedzieć, że należy utrwalić w nich – wymusić?, wbić do głowy? te „cnoty niewieście”. Myślę, że językoznawcy mogliby zdecydowanie więcej powiedzieć na temat konstrukcji i doboru słów w tym zdaniu :-).

Przejdźmy jednak do meritum sprawy. Mówiąc o cnotach niewieścich mamy na myśli takie cechy charakteru jak posłuszeństwo, skromność, oddanie, pokorę, łagodność, uległość, gospodarność czy stawianie domu i rodziny na pierwszym miejscu (tak możemy przeczytać o roli i powinnościach kobiet w Biblii czy w poradnikach dla kobiet z XIX i początku XX wieku [1], [2]). Jeśli w XXI wieku tak formułujemy oczekiwania wobec dziewcząt (a przynajmniej tak formułuje je część społeczeństwa), które mają być wychowywane zgodnie z dziewiętnastowiecznym pojęciem roli kobiety – posłusznej żony, oddanej matki czy skromnej panny, to nie możemy się dziwić, że niewiele z nich próbuje przełamać stereotypy i „wyjść przed szereg”. W ten sposób prowadzona narracja tym bardziej może je utwierdzać w przekonaniu, że nie nadają się do innych ról społecznych niż matka czy żona, że nie dla nich „robienie kariery”, studiowanie na kierunkach postrzeganych jako męskie (np.: na informatyce), bycie niezależną i podejmowanie decyzji, które są najlepsze dla nich ale nie koniecznie dla otoczenia. Nie przystoi im bowiem, w myśl tej koncepcji, być pyszną, egocentryczną, „zainteresowaną sobą i zwalczaniem obiektywnego porządku na rzecz widzenia siebie” (inna z wypowiedzi doradcy ministra edukacji, cokolwiek miał na myśli).

Dlaczego cnoty niewieście skojarzyły mi się z doktor Scully z „Archiwum X„?

Z trzech powodów:

• Po pierwsze, w latach 90-tych, kiedy serial był emitowany w Polsce, namiętnie go oglądałam.
• Po drugie, w serialu, główną rolę grała kobieta – Gillian Anderson, która wcielała się w postać silnej, niezależnej, zdystansowanej i sceptycznej agentki FBI i naukowca. Była to jedna z pierwszych, tak mocno zarysowanych ról kobiety-naukowca w popularnym serialu telewizyjnym. W dodatku przeciwstawiająca się typowemu stereotypowi naukowca – racjonalnie myśląca, logiczna, będąca przeciwwagą dla „szalonego”, nieprzewidywalnego Muldera. Pomimo tego, że uwielbiałam Muldera, to Scully z jej „ścisłym” umysłem bardzo mi się podobała a nawet imponowała. I chyba nie byłam jedyną kobietą, która tak ją odbierała. Scully na tyle odcisnęła swoje piętno w popkulturze, że zaczęto się zastanawiać, czy mogła ona wpłynąć na postrzeganie przez kobiety kierunków STEM oraz czy mogła stać się wzorem do naśladowania dla młodych kobiet.
• Po trzecie, dlatego, że sposób, w jaki kobiety postrzegają agentkę Scully, zdecydowanie nie wpisuje się w kanon cnót niewieścich 😉 zaproponowany przez polityków.

W 2018 roku, stacja telewizyjna Fox, Instytut o Gender w Mediach (założony przez znaną aktorkę Geenę Davis) oraz firma badawcza J. Walter Thompson Intelligence przeprowadziły badanie na reprezentatywnej próbie kobiet (2021 uczestniczek powyżej 25 roku życia, zaangażowanych w STEM i oglądających „X-Files”), którego celem było sprawdzenie wpływu postaci Scully na decyzje kobiet odnośnie kariery w STEM [3]. Próbka dodatkowo była podzielona na 2 grupy: mniej zaawansowanych widzów – kobiety, które obejrzały mniej niż 8 odcinków serialu (61%) oraz bardziej zaawansowanych widzów – kobiety, które obejrzały więcej niż 8 odcinków (39%).

Badanie wykazało, że kobiety, które regularnie oglądały „Archiwum-X” (z próby zaawansowanych widzów), miały znacznie bardziej pozytywne przekonania dotyczące STEM oraz bardziej dostrzegały potrzebę zachęcania młodych kobiet do studiowania STEM niż kobiety z grupy mniej zaawansowanych widzów. Analogicznie kobiety z tej grupy znacznie częściej brały pod uwagę karierę w STEM, studiowanie lub pracę w zawodzie STEM. Aż 50% uczestniczek znających postać agentki Scully, stwierdziło, że zwiększyła ona ich zainteresowanie kierunkami STEM.

Znacznie ciekawsze jest jednak, jak kobiety z badania postrzegały agentkę FBI. Aż 91% uczestniczek, które znały postać Scully, stwierdziło, że jest wzorem do naśladowania dla dziewcząt i kobiet a dwie trzecie kobiet (63%), że Scully była dla nich osobistym wzorem do naśladowania. Uczestniczki badania najczęściej opisywały Scully jako mądrą (smart), inteligentną (intelligent) i silną (strong). Często pojawiały się też takie atrybuty jak: pewna siebie, niezależna, uczona, sceptyczna, odważna, twarda. Trudno o bardziej przeciwstawne określenia do „cnót niewieścich”. Na ilustracji poniżej można zobaczyć najważniejsze słowa, którymi opisywano Scully.

Z kolei, w wynikach innego badania Instytutu Geeny Davis [4] , prawie 83% ankietowanych dziewcząt i kobiet w wieku 18-24 lat twierdziło, że oglądanie w telewizji bohaterek związanych z kierunkami STEM jest dla nich ważne. Wśród dziewcząt, które zamierzały rozpocząć karierę w STEM, największy wpływ na ich decyzje miały takie postacie kobiece jak: April Sexton, (Chicago Med), Addison Montgomery (Private Practice), Temperance Brennan (Bones), Meredith Grey (Grey’s Anatomy), Abby Sciuto (NCIS), Abby Lockhart (ER), McKeyla McAlister (Project Mc2), Alexx Woods (CSI:Miami), Dana Scully (The X Files), Amy Farrah Fowler (Big Bang Theory), Mindy Lahiri (The Mindy Project), Doc McStuffins (Doc McStuffins). Nie znam wszystkich bohaterek dokładnie, ale Brennan z serialu „Kości” (Bones), trudno byłoby mi określić jako skromną, posłuszną czy potulną.

Jeśli więc chcemy, aby w branży IT było więcej kobiet a kierunki STEM nie jawiły się dziewczętom i nastolatkom jako wiedza tajemna i niedostępna, musimy przestać „wychowywać” dziewczęta według dziewiętnastowiecznych poradników. To właśnie stereotypowe wyobrażenia na temat płci żeńskiej i ról mniej lub bardziej dla niej odpowiednich są jednym z powodów, dla których różnica między liczbą kobiet i mężczyzn wybierających karierę w STEM, a przede wszystkim w IT, jest ciągle bardzo duża.

Sposób w jaki portretowane są bohaterki STEM w serialach i filmach, może jednak pokazywać, jak postrzegamy kobiety w tych dziedzinach i do czego chciałybyśmy dążyć. Na przeszkodzie, niestety często, stoi brak wiary we własne możliwości i niska samoocena, „ugruntowywana” jeszcze dodatkowo stereotypami, że kobiety do STEM się nie nadają, gdyż nie mają odpowiednich kompetencji matematycznych… Ale to już temat na kolejną dyskusję.

Źródła:

1. Klementyna Hoffmanowa, „Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie jej rady dla córki.”, Warszawa, 1819, https://polona.pl/item/pamiatka-po-dobrey-matce-czyli-ostatnie-iey-rady-dla-corki,MTA2NDgy/4/#info:metadata (dostęp 23.08.2021).
2. Bolesław Londyński,”Panna dorosła w rodzinie i społeczeństwie”, 1905, https://w.bibliotece.pl/3342454/Panna+doros%C5%82a+w+rodzinie+i+spo%C5%82ecze%C5%84stwie (dostęp 23.08.2021).
3. Instytu o Gender w Mediach, „The Scully Effect: I want to believe in STEM”, 2018 (dostęp 23.08.2021).
4. Instytu o Gender w Mediach, „Portret Her. Representation of Women STEM Characteristic in Media”, 2018 (dostęp 23.08.2021).